SARP
Warszawa

W ramach projektu Open Heritage zostanie zorganizowanych 6 eksperymentalnych Laboratoriów – Coooperative Heritage Labs (CHL, Lab). Każdy z nich znajduje się w innym kraju: w Niemczech, Polsce, Portugalii, Wielkiej Brytanii, we Włoszech i na Węgrzech. Każdy z Labów jest zlokalizowany na obszarze dziedzictwa kulturowego, które jest zaniedbane, zapomniane lub nieużytkowane, którego wartości nie są dostrzegane, dostatecznie zrozumiane i docenione ani wykorzystywane. Wszystkie Laby będą działały od czerwca 2019 r. do maja 2021 r. W tym czasie będą testowane rozwiązania, które mają wspomóc wybrane obiekty lub obszary i po zakończeniu działania w ramach projektu funkcjonować dalej samodzielnie, dzięki zaangażowaniu różnych podmiotów tworzących związaną z nimi społeczność (heritage community). Jednym z Labów jest węgierski Pomáz, położony w obszarze metropolitalnym Budapesztu.
Pomáz-Nagykovácsi-puszta to zespół o wartościach archeologicznych i przyrodniczych. Zespół nosi zwyczajową nazwę „Szklane Wzgórze”, ze względu na znajdujący się tu w średniowieczu klasztor cysterski specjalizujący się w produkcji szkła. Do dziś przetrwały ruiny kościoła i budynków gospodarczych. Widać także ślady dawnego gospodarstwa – lokalizację stawów rybnych i systemu doprowadzania do nich wody.

Pozostałości kościoła i cysterskich murów

Niewielki kościół został wzniesiony w drugiej połowie XII w. i służył najprawdopodobniej jako kościół parafialny. Wokół ruin odkryto pozostałości dawnego cmentarza. Po zniszczeniach w trakcie najazdów mongolskich teren został włączony do założenia klasztoru cystersów, którzy rozbudowali kościół. Wykopaliska pozwoliły na odkrycie pozostałości działalności produkcyjnej – wytwórstwa szkła z początku XV wieku. Znaleziono fragmenty szkła, naczyń do jego wytopu oraz pieców. Kościół i całe założenie zostały ponownie zniszczone w XVI w. podczas najazdów tureckich. Nie zostały odbudowane, a na wzgórzu zlokalizowano kamieniołom, który działał aż do lat 30. XX w. Amatorskie wykopaliska archeologiczne po wojnie także przyczyniły się do pogorszenia stanu pozostałych murów. Istniejące obecnie budynki gospodarcze powstały w różnych okresach, głównie w XX w.

Jeden z budynków gospodarczych obecnego farmy, zbudowany w drugiej połowie XX w.

Obecnie Szklane Wzgórze znajduje się na terenie prywatnego ekologicznego gospodarstwa, w obszarze, który podlega ochronie ze względu na swoje wartości przyrodnicze. Po stuleciach zniszczeń założenie zostało niedawno objęte ochroną jako zabytek i strefa archeologiczna. Zadaniem organizatorów Labu będzie znalezienie takich rozwiązań, które pozwolą na jak najlepsze wydobycie wartości pozostałego dziedzictwa, a nie tylko jego materialną ochronę. Udostępnienie założenia badaczom, zwiedzającym, a także okolicznym mieszkańcom jest związane z szeregiem problemów. Część ma charakter prawny, związany z sytuacją własnościową oraz – tak potrzebną, ale mającą swoje wymagania – ochroną konserwatorską. Część z nich ma charakter społeczny – jest to zapomniane dziedzictwo, a jego nieefektowny charakter wymaga od odwiedzających wiedzy, aby docenić jego wartość. Po budynkach pozostały ruiny, po stawach – ślady w postaci innej roślinności w ich obrysie. Konieczne jest znalezienie sposobu współpracy rożnych aktorów – właścicieli gospodarstwa, zarządu znajdującego się tam Parku Narodowego, badaczy, lokalnej społeczności i władz samorządowych, instytucji edukacyjnych. Niezbędne jest także znalezienie sposobu finansowania edukacji i zapewnienia właściwego dostępu do Szklanego Wzgórza. Pomáz-Nagykovácsi-puszta znajduje się na skraju obszaru metropolitalnego Budapesztu, ale także na skraju samego miasteczka Pomáz.
Celem Labu jest znalezienie takiego rozwiązania, które pozwoli na zbudowanie wokół Szklanego Wzgórza społeczności związanej z jego dziedzictwem, na jego zachowanie i lepsze zrozumienie.

Panorama otoczenia Szklanego Wzgórza

Tekst powstał przy wykorzystaniu materiałów z wizyty studyjnej i materiałów Central European University w Budapeszcie.

Fot. Maciej Czeredys i Katarzyna Sadowy